Περί ανθρωποφαγίας και
ανθρωποφάγων
Για να
βγούμε σήμερα από τον κολασμένο κύκλο των Μνημονίων, που πλασάρονται επιτήδεια
ως μονόδρομος. Για να βγάλουμε άλλη μια φορά το μάτι του
Κύκλωπα!
του Λέανδρου Πολενάκη
Ο Κύκλωπας
του Ευριπίδη είναι το μόνο δείγμα σατυρικού δράματος που σώθηκε ακέραιο. Τι
ακριβώς ήταν αυτό το είδος, πώς λειτουργούσε, δεν είμαστε σε θέση να το πούμε
με βεβαιότητα. Πρόκειται μάλλον για μια ενδιάμεση εκδοχή, ανάμεσα στην τραγωδία
και την κωμωδία, που παρωδεί τον μύθο. Για ένα θέατρο στηριγμένο κυρίως στην
όρχηση, όπου τον κυρίαρχο ρόλο παίζει ο χορός των σατύρων. Για μια γκροτέσκα
αντανάκλαση, μια παραμόρφωση, σαν μέσα σε κοίλο κάτοπτρο, της εικόνας του ήρωα.
Κεντρικό πρόσωπο είναι πάντα ο κορυφαίος του χορού και «πατέρας» των σατύρων, ο
Σιληνός.
Ο Ευριπίδης
καινοτομεί, όπως πάντα, και στον Κύκλωπα. Κεντρικό θέμα του έργου είναι
ένας «αγώνας» ανάμεσα στον οπλισμένο με εξελιγμένη «πολιτική» σκέψη Οδυσσέα και
σε μια «εκπολιτισμένη» εκδοχή του ανθρωποφάγου τέρατος, τον Πολύφημο, προικισμένο
με τη γλώσσα της αναιδούς ισχύος, που τρέφει επιχειρήματα ικανά να στηρίξουν
τις αιμοβόρες και αδηφάγες ορέξεις του. Βρισκόμαστε μακριά από τον αφελή
πρωτογονισμό του ομηρικού Κύκλωπα. Επειδή εδώ δεν έχουμε μόνο τη βαρβαρική
εκδοχή της ανθρωποφαγίας αλλά, κυρίως, την εκλεπτυσμένη θεωρητική της
θεμελίωση. Με γλώσσα παλιά και σύγχρονη την ίδια στιγμή, που, ξεκινώντας, ίσως,
από τη διδασκαλία μιας τουλάχιστον μερίδας των «κυνικών», ακολουθεί το αόρατο
νήμα της ώς τη «μοντέρνα» (ή μεταμοντέρνα) εποχή μας, επιβιώνοντας μέχρι
σήμερα: ένας διανοούμενος κανίβαλος α λα «Χάνιμπαλ Λέκτερ», της γνωστής,
πανούργας χολυγουντιανής ταινίας, στον οποίο αντιτάσσεται -και επικρατεί- το
οδυσσεϊκό όραμα του νόστου ή της επιστροφής του ήρωα στον οίκο του. Ο νόστος, η
απόσυρση του ήρωα από τον επικό, ανδρικό κόσμο, που όμως δεν σημαίνει κατά
κανέναν τρόπο επανάπαυση και επαναστροφή της Ιστορίας στο σημείο μηδέν.
Αποτελεί, αντιθέτως, ένα άλλο κατόρθωμα, έναν άθλο, που απαιτεί ευστροφία,
υψηλή νοημοσύνη, πολιτική σκέψη, θάρρος. Για να βγούμε σήμερα από τον κολασμένο
κύκλο των Μνημονίων, που πλασάρονται επιτήδεια ως μονόδρομος. Για να βγάλουμε
άλλη μια φορά το μάτι του Κύκλωπα! Κάτι που λείπει εντελώς από όλες
τις σύγχρονες αφηγήσεις του μύθου της τερατοκτονίας. Με τελικό στόχο τη
νίκη του Κύκλωπα και με κύριο σκοπό την επανεμπέδωση της τερατολατρείας ή
τερατολαγνείας, από όλο το παγκόσμιο φάσμα των αλωμένων ΜΜΕ, που προωθούν «με
χίλια», και με πακτωλό χρημάτων, την ολική επαναφορά της συμβολικής ή
κυριολεκτικής ανθρωποφαγίας.
Είδαμε
πρόσφατα τη γραφίστικη, απολιτική εκδοχή της Οδύσσειας του Μπομπ
Ουίλσον, με τον Κύκλωπα ως φιγούρα «κόμικ». Έγραψα σχετικά. Ο «δικός μας»
Βασίλης Παπαβασιλείου, ευτυχώς, δεν παίζει, και προσέρχεται στη μάχη πάνοπλος.
Είναι μια σοβαρή προσέγγιση, που κατορθώνει να αναδείξει το κωμικό στοιχείο και
το πολιτικό μήνυμα του έργου.
Η μετάφραση
- διασκευή των Βασίλη Παπαβασιλείου και Σωτήρη Χαβιαρά, με εξαίσια μουσική του
Δημήτρη Καμαρωτού, κίνηση της ομάδας Sine qua non, με τους ποικίλους φωτισμούς
της Ελευθερίας Ντεκώ και με τα ευφάνταστα διαχρονικά ποπ σκηνικά - κοστούμια
της Μαρί - Νοέλ Σεμέ, προσθέτει στο σύντομο έργο έναν πρόλογο που φέρνει το
έργο στην εποχή μας ως «θέατρο μέσα στο θέατρο». Μια ομάδα «αρχαιοκαπήλων»
συναντάται με τον πολυμήχανο αρχηγό της, τον «Οδυσσέα Μπερμπάντη», παλαιοπώλη
στο Μοναστηράκι, για να μάθει τον τρόπο που βρήκε για να σωθούν από την
οικονομική καταστροφή. Ο αρχηγός τούς δείχνει ένα γνήσιο σπάνιο παλιό βιβλίο
που κατέχει και είναι ο Κύκλωπας του Ευριπίδη. Αποφασίζουν, αντί να το
πουλήσουν, να το «παίξουν». Εδώ ξεκινά το κυρίως έργο. Είναι ένα ευφυές εύρημα,
που αφομοιώνεται σταδιακά στη ροή της παράστασης μέχρι να «σβήσει» ομαλά, όταν
έχει επιτελέσει τον προορισμό του... Ο δεκαοκταμελής μεικτός χορός, σάτυροι και
σύντροφοι του Οδυσσέα, έξοχος ως σύνολο αλλά και με διακριτά τα μέλη του, με
μόνη αντίρρηση ότι θα έπρεπε να δηλωθεί πιο έντονα το στοιχείο των σατύρων, που
χάνεται μέσα σε μια γενικόλογη αναφορά. Οι τρεις πρωταγωνιστές «δίνουν ρέστα».
Ο Νίκος Καραθάνος, ένας «Οδυσσέας των παρόδων», μέσα στο μπαλωμένο, «δεύτερο
χέρι», πειρατικό κοστούμι του Τζόνι Ντεπ. Ο Δημήτρης Πιατάς ένας τέλειος
Κύκλωπας, «τέρας για να φοβηθείς μα και να γελάσεις». Ο Νίκος Χατζόπουλος, ένας
καίριος ξεπεσμένος, ψευτοδανδής Σιληνός.
