Του Νίκου ΧΑΤΖΗΓΙΑΝΝΑΚΗ*
To μεγάλο και άλυτο πρόβλημα της αριστεράς είναι ότι εκπληρώνει μόνο κατά το ήμισυ την πολιτική της αποστολή. Περιορίζεται απλώς στην άσκηση αριστερής προγραμματικής αντιπολίτευσης με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία και συμμετέχει ενεργά στην ανάπτυξη κοινωνικών αγώνων και κινημάτων.
Δεν πράττει όμως κάτι άλλο, σημαντικότερο ίσως.
Έχει απαρνηθεί το ρόλο της ως η συλλογική συνείδηση της κοινωνίας, ως η δύναμη που μάχεται να ηγεμονεύσει ιδεολογικά.
Διστάζει να καταθέσει την ψυχή της, να προβάλει δηλαδή το αξιακό της φορτίο, την ιστορική της παρακαταθήκη, την ηθική της υπεροπλία, να εκφράσει ποιοτικότερες και εσωτερικότερες ανάγκες του ανθρώπου, να εμπνεύσει το συλλογικό όνειρο.
Αδυνατεί να ενσωματώσει στη στρατηγική και θεματική της την πλούσια θεωρητική σκέψη παλιότερων και σύγχρονων διανοητών.
Εγκαταλείπει αμαχητί όλες τις μορφές του εποικοδομήματος στην ηγεμονία των αντιπάλων της.
Αγνοεί ή δεν μπορεί να κατανοήσει την καταλυτική σημασία του πολιτικού φαντασιακού.
Δείχνει κοντολογής να μην αποδέχεται το αυτονόητο. Ότι δεν μπορεί να γίνει ριζική κοινωνική αλλαγή, αν η διαδικασία μετασχηματισμού δεν αγγίζει και δεν αναμορφώνει συνειδήσεις, αξίες και ηθικές συμπεριφορές.
Κωφεύει η αριστερά στις παροτρύνσεις όλων των διανοουμένων να δώσει τη μητέρα των μαχών στο πεδίο των αξιών, των ιδεών και της ιδεολογίας. Εμφανίζεται αντιδογματική στα λόγια, αλλά δογματικά προσηλωμένη στον οικονομίστικο αυτοματισμό ή και στον φρενήρη βολονταρισμό. Εκλαμβάνει τον πούρο αυτό οικονομισμό σαν καταλύτη της λαϊκής αφύπνισης, σαν το μοναδικό εργαλείο ερμηνείας και θεραπείας της κοινωνικής παθογένειας. Ένα μέρος της πάλι υποκλίνεται άνευ όρων σ’ έναν διαχειριστικό και θεσμικό καθωσπρεπισμό χωρίς ιδεολογικές αναφορές και στίγματα. Είναι τελικά φανερό το αδιέξοδο όλων εκείνων που, παρά τις συνεχείς διαψεύσεις, εξακολουθούν πεισματικά να εμμένουν ότι αρκούν τα πολιτικά προγράμματα, οι ρεαλιστικές θέσεις, τα κοινωνικά μέτωπα, η αγωνιστική δράση, η επικοινωνιακή πολιτική για να αποσπά η αριστερά μεγάλα μερίδια επιρροής. Αν ήταν έτσι, θα είχε κερδηθεί προ πολλού η εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας του λαού.
Ο αυτοπεριορισμός αυτός της αριστεράς στον πολιτικό ακτιβισμό από τη μια εμποδίζει την εμβέλεια και τη διείσδυσή της σε ευρύτερα λαϊκά στρώματα και από την άλλη δημιουργεί παρενέργειες και αλλοιώσεις της φυσιογνωμίας της.
Κατ’ αρχήν υπονομεύει η ίδια τη συνοχή της, αφαιρώντας τη συγκολλητική ουσία όλων των τμημάτων της, που είναι το συναίσθημα, η ευαισθησία, ο πόθος και το όραμα για μια κοινωνία ισότητας και αλληλεγγύης με κέντρο τον άνθρωπο και όχι το κέρδος.
Ωθείται σε ανούσιους τακτικισμούς, πρακτικισμούς, οργανωτισμούς και επικοινωνιακά τεχνάσματα λόγω έλλειψης ενιαίου στρατηγικού σχεδίου και ενός διακυβεύματος μεγάλων ιδεών και αξιών.
Δεν διαθέτει το κύρος και την ηθική ακεραιότητα να δημιουργεί ταυτίσεις, να την αισθάνονται κάποιες κοινωνικές δυνάμεις σαν αναντικατάστατο φορέα κοινωνικής επιτάχυνσης και αναγέννησης.
Αδυνατεί να διατηρήσει συσπειρωμένη την κοινωνική και εκλογική της βάση, που λειτουργεί σε κάθε εκλογική αναμέτρηση ως κινούμενη άμμος.
Διολισθαίνει ενίοτε σε ακραίες ιδεοληψίες που τη διαιρούν, π.χ. στη φετιχοποίηση είτε των θεσμών είτε των κινημάτων.
Εμφανίζεται άλλοτε σαν δονκιχωτικός ανατροπέας και άλλοτε σαν ικέτης συμπονετικής ψήφου.
Εξαντλείται στον άχαρο ρόλο του διαχειριστή της μιζέριας και απογοήτευσης και όχι της ελπίδας και της ανάτασης.
Αποστερεί τον λόγο της από κάθε εγερτήρια και καθαρτήρια πνοή.
Μια τέτοια αριστερά δεν έχει μέλλον. Μοιάζει σαν το δρομέα που προσπαθεί να τρέξει στηριζόμενος στο ένα πόδι. Σαν τον διανοούμενο που προσπαθεί να σχεδιάσει την κοινωνία του μέλλοντος με νεκρό το ένα εγκεφαλικό ημισφαίριο.
Ποιο είναι λοιπόν το άλλο μισό της, η πιο λαμπερή πλευρά του προσώπου της, που περιέργως κρύβει από την κοινωνία; Ποια τέλος πάντων είναι τα χαρακτηριστικά της αριστεράς που αποτελούσαν διαχρονικά το βαρύ πυροβολικό της και σήμερα κατάντησαν άσφαιρες βολές; Θα αναφερθώ με αξιολογική σειρά σε πέντε από αυτά, χωρίς να εξαντλείται ο κατάλογος.
Το αξιακό της φορτίο
Η αριστερά, ιδιαίτερα στη σημερινή σύνθετη πλανητική πραγματικότητα, δεν προσεγγίζεται μόνο μέσα από ταξικές αναλύσεις ή την αναγκαιότητα βελτίωσης των υλικών όρων της ζωής. Μια τέτοια μονοσήμαντη διάσταση περιορίζει το εύρος και την ελκτική της δύναμη. Η αριστερά προβάλλει ένα διαφορετικό πολιτισμικό πρότυπο, μια άλλη στάση ζωής, μακριά από την αλλοτρίωση και την αποξένωση της σύγχρονης, μεταμοντέρνας καπιταλιστικής κοινωνίας. Προσπαθεί να απαντήσει στις υπαρξιακές αναζητήσεις των ανθρώπων, να επεξεργαστεί ένα νόημα για το ακροατήριο της, χωρίς να αποσπάται από τον ορθολογισμό. Ας μη λησμονείται ότι στο παρελθόν μεγαλούργησε όταν συνέδεσε την πάλη για κοινωνική αλλαγή με την πνευματική και πολιτιστική άνθιση, με τη δημιουργία ενός ανώτερου ανθρωπολογικού τύπου. Απεναντίας εκφυλίστηκε και χρεοκόπησε όπου περιορίστηκε σε μια εκχυδαϊσμένη ερμηνεία και εφαρμογή του μαρξισμού. Αυτό το μάθημα φαίνεται πως γρήγορα ξεχάστηκε.
Ας καταπιαστεί λοιπόν η αριστερά στον δημόσιο λόγο της εκ νέου με έννοιες και αξίες που είναι στο DNA της, όπως ουμανισμός, αλληλεγγύη, αλτρουϊσμός, συλλογικότητα, συντροφικότητα, χειραφέτηση, αυτοπραγμάτωση, απελευθέρωση, νοηματοδότηση, ήθος, όραμα, αισθητική κ.ά. Να ανοιχτεί στο αξιακό πεδίο όπου διατηρεί συντριπτικό πλεονέκτημα. Να αρχίσει να προβάλλει και ώριμα μεταϋλιστικά αιτήματα, αντίδοτα στον εξατομικευμένο ηδονιστικό καταναλωτισμό και στην πλαστότητα της ζωής μας. Να κάνει έντονα διακριτό το στίγμα της, προωθώντας αξίες και πρότυπα ζωής διαφορετικά από τα κυρίαρχα.
Μόνο έτσι θα αποκτήσει περισσότερα ακροατήρια. Μόνο έτσι θα αρχίσει να ξαναδημιουργεί λαϊκές συγκινήσεις, να προκαλεί ανατάσεις και δονήσεις. Μόνο έτσι θα εμπνεύσει τη νέα γενιά, θα απαντήσει στις αγωνίες και την απελπισία της. Μόνο έτσι θα δυσκολέψει τους αντιπάλους της, δίνοντας τη μάχη των ιδεών στο δικό της γήπεδο.
Το ηθικό της πλεονέκτημα
Η ηθική δύναμη της αριστεράς ήταν ανέκαθεν η περιουσία της, η ειδοποιός της διαφορά. Το συγκριτικό αυτό πλεονέκτημα διατηρείται εν μέρει και σήμερα, σημαντικά όμως εξασθενημένο, περισσότερο σαν απομεινάρι του παρελθόντος. Μόνο που τώρα η ηθική αυτή υπεροχή κάθε άλλο παρά ευδιάκριτη και δεδομένη είναι. Πρέπει να αναδεικνύεται και να αποδεικνύεται κάθε στιγμή και σε κάθε περίπτωση. Δυστυχώς φαίνεται ότι στο όνομα του ρεαλισμού και της προσαρμογής στην κατακερματισμένη κοινωνία της ιδιωτικότητας η αριστερά παραμέλησε και τελικά αχρήστευσε το ηθικοπολιτικό της οπλοστάσιο. Οι ηθικές παρεκτροπές και τα ολισθήματα στελεχών της ξεθώριασαν την εικόνα των ακέραιων και ανιδιοτελών αγωνιστών. Χώρια που κατά καιρούς επιδεικνύεται μια αδικαιολόγητη χαλαρότητα και αδιαφορία απέναντι σε συμπεριφορές που δεν συνάδουν με το ήθος της αριστεράς.
Συμπερασματικά, το αξιακό σύστημα της αριστεράς διαπερνάται οριζοντίως και καθέτως από την ηθική. Κι αυτό δεν υπονοείται, δεν υποσημειώνεται ούτε συνάγεται, αλλά διατυμπανίζεται, προτάσσεται, αναδεικνύεται και, πρωτίστως, βιώνεται. Οι ηθικοί κανόνες αποτελούν την πυξίδα πολιτικής δράσης και ατομικής συμπεριφοράς μελών και στελεχών.
Μόνο έτσι η αριστερά θα κατοχυρωθεί ξανά στη συνείδηση του λαού σαν η βασική δύναμη ηθικής αντίστασης ενάντια στο τέλμα και τον ηθικό ξεπεσμό.
Το οραματικό της πεδίο
Το οραματικό και αντισυστημικό στοιχείο της αριστεράς είναι βασικό συστατικό της, είναι η προωθητική της δύναμη, η καύσιμη ύλη της. Στις περιόδους που το στοιχείο αυτό εμφανίζεται λανθάνον, η αριστερά μαραζώνει και αργοπεθαίνει. Είναι αδύνατον να επιβιώσει και να μην αφομοιωθεί ένας ριζοσπαστικός φορέας όταν εξαντλείται σε μια διαχειριστική και καθεστωτική αντίληψη και πρακτική, όταν είναι λίγο απ’ όλα χωρίς ένα νοηματοδοτικό νήμα. Η οραματική φυσικά στόχευση σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να υποβαθμίζει την αναγκαιότητα της μεταρρυθμιστικής δράσης και της διαχείρισης της καθημερινότητας στο όνομα μιας μελλοντικής εφόδου, ούτε φυσικά σημαίνει διανομή έτοιμων συνταγών ευτυχίας, που παραπέμπουν στο απώτερο στάδιο του σοσιαλισμού. Δυστυχώς σήμερα λείπει κάποιο απελευθερωτικό πρόταγμα, λείπει η ισχυρή ταυτότητα που θα δώσει νόημα στις διάσπαρτες επιμέρους πολιτικές. Παραμερίζεται το ζήτημα του κοινωνικού μετασχηματισμού ή προβάλλεται με θολό, ασαφή και συνθηματολογικό τρόπο (σοσιαλισμός με ελευθερία και δημοκρατία - δημοκρατικός σοσιαλισμός κ.λπ.). Δικαιολογημένα ίσως, αφού οι θεωρητικές απόψεις για τη φύση και τον χαρακτήρα του σοσιαλισμού και τους τρόπους μετάβασης είναι και πολλές και αλληλοσυγκρουόμενες.
Έστω όμως κι έτσι, το μακρινό όραμα υπέρβασης του καπιταλισμού ατσαλώνει την αριστερά, τη βοηθά να προωθήσει με σθένος και αποφασιστικότητα μεταρρυθμιστικές τομές σε μια πορεία συνεχούς μετεξέλιξης της κοινωνίας.
Η ιστορική της παρακαταθήκη
Η σύγχρονη αριστερά προφανώς δεν προήλθε από παρθενογένεση. Γι' αυτό προκαλεί απορία η πλήρης αποκοπή από το παρελθόν της. Ένα παρελθόν με λαμπρές σελίδες αγώνων, θυσιών, ανιδιοτέλειας και τεράστιας συμβολής στις κοινωνικές κατακτήσεις του εικοστού αιώνα. Αυτή η ανεξήγητη σιωπή για το παρελθόν της δεν επιτρέπει στη νέα γενιά να κατανοήσει το ειδικό ιστορικό βάρος αυτής της παράταξης. Πολύ περισσότερο που η γενιά αυτή ενηλικιώθηκε σε συνθήκες ιστορικού κενού, χωρίς διαπάλη ιδεών, με παντοκρατορία των ιδεολογημάτων του νεοφιλελευθερισμού.
Ας μιλήσει λοιπόν η αριστερά για τη μεγαλειώδη πορεία της στον εικοστό αιώνα, με τα λάθη, τις παραμορφώσεις και τις ανακολουθίες της. Συνδέοντας το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον. Επιτέλους δεν βλάπτει και λίγος κομματικός πατριωτισμός.
Ο αναντικατάστατος ρόλος της
Η προσωρινή υποχώρηση της αριστεράς διεθνώς την τελευταία εικοσαετία επέτρεψε στον καπιταλισμό να αντεπιτεθεί ανενόχλητος, με οδυνηρές συνέπειες για τις κοινωνίες και τους λαούς. Αυτή η αυτονόητη πραγματικότητα, που ομολογείται ακόμα και από τους μεγαλύτερους πολέμιούς της, αποσιωπάται περιέργως ή συσκοτίζεται από την ίδια, αντί να αποτελεί το μεγαλύτερο όπλο στη φαρέτρα της.
Ας τονίσει λοιπόν η αριστερά αυτό που γνωρίζουν καλύτερα απ' την ίδια οι αντίπαλοί της.
Ότι είναι η μοναδική ελπίδα για να βγει ο κόσμος από το τούνελ της βαρβαρότητας. Ότι είναι το μοναδικό αντίβαρο, το μοναδικό αντίπαλο δέος στον νεοφιλελευθερισμό, στις δυνάμεις της απληστίας και του εγωισμού.
Ότι ο λαός δεν έχει να περιμένει τίποτα απολύτως αν δεν αλλάξουν ριζικά οι πολιτικοί συσχετισμοί υπέρ της αριστεράς.
Στο πλαίσιο του προβληματισμού που αναπτύσσεται παραπάνω, θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο ΣΥΝ και ο ΣΥΡΙΖΑ, με τη σημερινή τους μορφή και διάταξη δυνάμεων, δεν μπορούν να ανταποκριθούν στον αυξημένο ρόλο να αποτελέσουν το όχημα εφόδου προς το μέλλον. Εκπέμπουν αρνητικό φορτίο, νοσηρότητα και κατήφεια που δεν μπορούν να κρύψουν ούτε με τεχνάσματα ούτε με ψεύτικα χαμόγελα ούτε με προσωρινές εκεχειρίες. Δεν διαθέτουν τις βασικές προϋποθέσεις για να ηγεμονεύσουν ιδεολογικά, να συνεγείρουν την πνευματική και ηθική ηγεσία, να επανακτήσουν την πολιτιστική ηγεμονία. Πώς άλλωστε κάποια στελέχη να γίνουν κήρυκες και διάκονοι μεγάλων ιδεών όταν δείχνουν να μην τις ενστερνίζονται με θέρμη και, το χειρότερο, όταν δεν μπορούν να τις υποστηρίξουν με τη στάση τους και τη συμπεριφορά τους;
Απαιτείται λοιπόν μια εκ βάθρων αναμόρφωση, μια επανίδρυση της ανανεωτικής ριζοσπαστικής αριστεράς. Μιας αριστεράς που με ορμή και αυτοπεποίθηση θα αφήσει οριστικά πίσω της τη μιζέρια, την γκρίνια, την ηττοπάθεια, τις δογματικές αγκυλώσεις, τη διαπάλη μηχανισμών, τους παραγοντισμούς και τις προσωπικές διαμάχες.
Μιας αριστεράς που η εσωτερική της ζωή θα κοσμείται από τις αρετές που ανέκαθεν διέκριναν τους αριστερούς. ΄Ηθος, ανιδιοτέλεια, κομματικότητα, συντροφικότητα, συλλογικότητα.
Ας βιαστούν οι ποικιλώνυμες ηγεσίες της. Όσες τουλάχιστον δείχνουν μεταμελημένες από την αποκρουστική εικόνα που, με ευθύνη τους, εμφάνισε ο πολιτικός μας χώρος τον τελευταίο καιρό. Η ιστορία δεν θα τους συγχωρήσει άλλη μια χαμένη ευκαιρία, ίσως την τελευταία.
* Ο Νίκος Χατζηγιαννάκης είναι μέλος της Π.Κ. Γλυφάδας του ΣΥΝ
